Verslag parlementair onderzoek luchtvaart – januari 2051

De parlementarie commissie constateert heden, de 8e januari van het jaar 2051, dat bij de uitvoering van het luchtvaartbeleid in Nederland al decennialang in weerwil van de door het parlement goedgekeurde wetgeving de grond­beginselen van de rechtsstaat zijn geschonden. Dit verwijt treft niet alleen de uitvoering, maar ook de wetgever en de rechtspraak.

Een grondbeginsel van onze rechtsstaat is dat zowel bij het maken als bij het uitvoeren van wetten zoveel mogelijk rekening wordt gehouden met de gezondheid en de leefomgeving van mensen, alsmede de biodiversiteit in algemene zin, conform artikel 21 van de Grondwet.

Bij rechtmatigheid hoort dus het voorkomen en tegengaan van verlies van natuurwaarden, een gezonde leefomgeving en biodiversiteit: alle zaken die bepalend zijn voor de kwaliteit van leven en ons voortbestaan.

Meer vliegen dan belangrijk is voor de economie
De commissie constateert dat de politieke behoefte om de luchtvaart efficiënt in te richten en de wens van politiek en luchtvaartsector te komen tot een groot netwerk van verbindingen dat significant uitstijgt boven het nationale economisch belang, gekoppeld aan een maximaal gewin voor deze sector, hebben geleid tot wet- en regelgeving, die het niet of nauwelijks toelaat om de individuele situatie van mensen recht te doen, en deze voldoende te beschermen.

Het advies van de Werkgroep Toekomst Luchtvaart uit 2020 om dit netwerk te beperken tot het hoogst noodzakelijke werd destijds ten onrechte genegeerd en er werd toen verzuimd bij het overeind houden van luchtvaartmaatschappijen eisen te stellen aan een werkelijk duurzame ontwikkeling. Dit zijn duidelijk gemiste kansen.

Verstikkende metropool-politiek
Het is pijnlijk te moeten concluderen, dat juist het tegenovergestelde werd nagestreefd: een megalomane en verstikkende metropool­ontwikkeling onder de naam ‘Metropoolregio Amsterdam’ met de Tweede Kaagbaan in West-Nederland in 2025 en het openstellen van Lelystad Airport in Midden-Nederland in 2021.

De wetgever – kabinet en parlement – mag het zich aanrekenen dat zij wetgeving heeft vastgesteld die kneiterhard was en die onvoldoende de mogelijkheid in zich had om recht te doen aan indivi­duele situaties van burgers. Hierdoor is velen vermijdbare gezondheidsschade en psychisch leed toegedaan.

Zonder zich te willen uitlaten over individuele rechterlijke uitspraken, constateert de commissie dat ook de bestuursrechtspraak jarenlang een wezenlijke bijdrage heeft geleverd aan het in stand houden van de harde uitvoering van de luchtvaartwet­geving, niet in het minst door de weg naar het bestuursrecht geheel af te snijden.

Rechtsbescherming uitgehold
Daarmee heeft de bestuurs­rechtspraak zijn belangrijke functie van (rechts-) bescherming van individuele burgers verzaakt. De commissie is met name geraakt door het in 2020 bij de behandeling van de Luchtvaartnota 2020-2030 wegredeneren van algemene beginselen van behoorlijk bestuur. Deze hadden moeten dienen als stootkussen en beschermende deken voor mensen in nood.

Door de optelsom van onvermogen om recht te doen aan een steeds groter wordende groep inwoners hebben burgers decennialang geen schijn van kans gehad op een menswaardig bestaan, en zijn talloze mensen de facto behandeld als tweederangsburgers.

Dit geldt met name voor degenen, die onder de vele luchtvaartsnelwegen zijn komen te wonen, die werden gecreëerd in het begin van de jaren ‘20 en verdedigd werden als ‘optimale vaste routes’.

Onmenselijke overlast
De normen voor totaal volume geluid Lden en Lnight, door de overheid gehanteerd en rond 2000 wettelijk vastgelegd, zijn naar inzicht van de commissie te hoog gesteld en konden niet tegengaan dat velen worden geconfronteerd met een onmenselijke hoeveelheid geluid, dag in dag uit, vele uren per etmaal om de 70 seconden, onder het mom van ‘hindervermindering’.

De commissie is gedurende haar werkzaam­heden eerst met verbazing en uiteindelijk met diepe verontwaardiging tot dit besef gekomen, vooral toen zij erachter kwam dat in het jaar 2000 al scherpe kritiek op dit beleid werd geuit door deskundigen bij de overgang van de toenmalige Ke-norm in Lden en Lnight.

De commissie moet helaas vaststellen, dat elke handhaving van welk stelsel dan ook in feite onderuit werd gehaald op het moment dat dit voor de luchtvaartgroei knellend ging werken. Hiermee werd in feite elke reëele wettelijke bescherming van burgers teniet gedaan.

Herhaling voorkomen
De commissie doet dan ook een dringend beroep op alle betrokken staatsmachten om bij zichzelf te rade te gaan hoe in de toekomst herhaling kan worden voorkomen en hoe het ontstane onrecht alsnog kan worden rechtgezet en de negatieve gevolgen van dit beleid zo spoedig mogelijk kunnen worden teruggedraaid.

De commissie constateert dat de informatievoorziening vanuit de Rijksoverheid nog steeds en ondanks vele vergelijkbare voorvallen volstrekt onvoldoende is.

Op het hoogste niveau is de Tweede Kamer bij herhaling geconfronteerd met ontijdige, onvolledige en onjuiste informatie rond de effecten van het luchtvaartbeleid.

Verhullend taalgebruik
De commissie merkt hierbij op het ontstaan en de voortzetting van een cultuur, waarbij in officiële staatsdocumenten verhullend taalgebruik werd gehanteerd om de ware effecten te verbloemen en stelselmatig gunstiger voor te stellen dan de werkelijkheid.

Niet alleen de informatievoorziening in reactie op Kamervragen en tijdens kamerdebatten haperde met grote regelmaat, maar ook de informatievoorziening aan de ondervragingscommissie was traag, onvolledig en soms zelfs feitelijk misleidend. Zelfs op het niveau van de ministeries schoot de informatievoorziening tekort, zowel binnen als tussen minis­teries.

De commissie constateert voorts dat transparantie, openheid en volledigheid in de praktijk nog steeds niet de leidende principes zijn bij de beantwoording van Kamervragen, het opstellen van Kamerbrieven, het reageren op Wob-verzoeken en het samenstellen van dossiers voor rechtszaken.

De commissie heeft zelfs onweerlegbaar vastgesteld dat in vele gevallen verzoeken met een beroep op de Wet openbaarheid bestuur (Wob) onrechtmatig werden geweigerd.

Gewenste uitkomsten
De informatievoorziening – zo blijkt uit het onderzoek van de commissie – was blijkbaar in meerdere gevallen ingegeven door gewenste juridische of politieke uitkomsten, resulterend in het slechts gedeeltelijk, vertraagd of niet verstrekken van informatie.

Het beschermen van de persoonlijke beleidsopvattingen van ambtenaren kan een legitieme reden zijn om stukken niet of deels te open­baren. De commissie constateert echter dat het begrip ‘persoonlijke beleidsopvatting’ in de praktijk regelmatig veel te ver wordt opgerekt.

Bovendien moet de kanttekening worden geplaatst dat persoonlijke economische motieven van of zelfs gewin voor direct belanghebbenden als actoren in het politieke proces een rol hebben gespeeld.

Verbetering van de informatievoorziening is essentieel voor het functioneren van het parlement, van de media en de rechtsbescherming. Net als de bescherming van het individu, is ook de informa­tie­­voorziening een belangrijke component van de democratische rechtsstaat.

Het is des te schokkender, dat deze constatering inzake een ander beleidsterrein ook al werd gedaan in 2020 in het verslag van de parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag met als titel ‘Ongekend onrecht’.

Ongekend onrecht
Vele inwoners van dit land zijn slachtoffer geworden van de overmatig op ‘economische groei’ gerichte aanpak die de achterliggende decennia is gehanteerd bij de ontwikkeling van de luchtvaart in Nederland. Wat hen is overkomen ziet deze commissie eveneens als een ‘ongekend onrecht’.

Hierbij moet worden aangemerkt, dat de visie op economie van de overheid een zeer beperkte was, zonder oog op de externe neveneffecten van dit beleid, die feitelijk niet in de beschou­wingen, noch in de prijsvorming van luchtvaartdiensten werden meegenomen.

Deze beperkte focus heeft geleid tot de huidige zeer hoge kosten die door de huidige en toekomstige generaties moeten worden opgebracht.

Gebagatelliseerd
Het oplossen van de problemen waarin vele inwoners door toedoen van de overheid terecht zijn gekomen, werd lang niet gezien als noodzakelijk en is keer op keer gebagatelliseerd en vooruit geschoven.

Daarvoor zijn allerlei verklaringen te geven, zoals een al langer bestaande praktijk in de uitvoering, die zelfs voor de rechter diverse keren standhield, verantwoordelijkheden die verspreid zijn over meerdere ministeries, de oriëntatie op ongebreidelde groei en economisch gewin voor een beperkte groep belanghebbenden, het te veelvoudig beroep doen op de eigen verantwoordelijkheid van de burger als consument, de herhaaldelijke weigering om te komen tot een juiste prijsstelling in de luchtvaart en de vrees voor hieruit voortkomende financiële, juridische of publicitaire conse­quenties.

Ongeldige verklaringen
Deze verklaringen mogen volgens de commissie echter nimmer een excuus zijn. Het heeft binnen de ambtelijke, politieke en bedrijfsmatige top te lang ontbroken aan personen die de ernst van de problemen inzagen en verantwoordelijkheid namen voor het geheel, zelfs niet toen verscheidene wereld­wijde pandemieën en een voortdurend toenemende klimaatschade en opwarming van de atmosfeer met verlies van biodiversiteit een heroriëntatie dwingend noodzakelijk maakten.

Dit heeft helaas geleid tot het jarenlang voortduren van een situatie van onrecht voor een grote groep burgers in dit land en een continue ondermijning van het klimaatbeleid door het scheppen en onderhouden van een onterechte en niet langer verdedigbare uitzonderingspositie voor de luchtvaartsector.

Het luchtvaartbeleid heeft geleid tot een verstikkende deken van geluidsoverlast en vervuiling in grote delen van ons land, die belast worden met vele honderden vliegtuigpassages per etmaal.

Burgers machteloos gemaakt
Deze groep burgers stond en staat machteloos tegenover machtige instituten van de rechtsstaat, die hen niet de bescherming boden die zij verdienden.

Degenen die de moed hebben gehad om, tegen de stroom in, de vinger op de zere plek te leggen, verdienen dan ook groot respect. Daarnaast heeft dit beleid geleid tot een steeds verdere toename van broeikasgas-emissies door de luchtvaart, terwijl een vermindering hiervan hard nodig was.

Het is schrijnend te moeten vaststellen, dat de vele beloofde innovaties, waaronder elektrische vliegtuigaandrijving en synthetische kerosine, in feite een zeer kleine bijdrage ter vermindering van de bovengenoemde effecten hebben opgeleverd. Enig effect werd namelijk al snel tenietgedaan door de voortdurende groei in aantallen vliegtuigbewegingen.

Het onrecht voor vele inwoners van dit land wordt nu weliswaar onderkend, maar is nog steeds niet rechtgezet.

Moeilijk te herstellen
De commisssie is van mening, dat dit herstel heel moeilijk zal zijn, gezien het ondanks alle streven en uitgevoerde klimaatmaatregelen toch toegenomen gehalte van kool­dioxide en stikstofverbindingen in de atmos­feer, en in de weten­schap, dat de nu zeer duidelijk in gang gezette processen van smelten van ijskappen nog honderden jaren zullen doorgaan.

Hiermee wordt een groot deel van dit land in zijn voortbestaan bedreigd ook al is dit niet direct merkbaar. De commissie bepleit dan ook een spoedige, zeer sterke krimp van het luchtverkeer. Niet morgen, maar nu.

Auteur ir Bob van Marlen dankt de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag uit 2020.